گزارشی اجمالی از کلیات و وضعیت تولید و نشر آثار حوزه مطالعات اسلامی فضای مجازی

گزارشی اجمالی از کلیات و وضعیت تولید و نشر آثار حوزه مطالعات اسلامی فضای مجازی
در نمایشگاه کتاب تهران 1402

سی­و­چهارمین نمایشگاه کتاب تهران 20 تا 30 اردیبهشت ماه 1402 در محل مصلی امام خمینی ره برگزار شد. همچنین در کنار برگزاری حضوری، نمایشگاه مجازی هم فعال بود. این نمایشگاه در بخش‌های ناشران بین­الملل، ناشران عمومی، ناشران دانشگاهی، ناشران کودک­و­نوجوان و ناشران الکترونیک به فعالیت پرداخت. نمایشگاه از جنبه­های مختلف قابل بررسی و ارزیابی است که در این نوشته، با نگاه به جنبه­ی فضای مجازی آن، گزارشی تهیه شده است.
برای مثال آنچه که در اولین مواجهه با محیط نمایشگاه، پیرامون بهره­مندی از فناوری به چشم می­خورد، نمایشگرهای لمسی برای جستجوی کتاب و ناشر مورد نظر و همچنین نمایشگرهای لمسی برای خرید مجازی بود که در گوشه­های مختلفی از نمایشگاه قرار داشت. اگرچه چنین قابلیت­هایی در سایت نمایشگاه قابل دسترسی بود، اما به جهت تسهیل و راحتی دسترسی، بخش­هایی از سایت که در نمایشگاه مورد نیاز قرار می‌گرفت، به این صورت پیش­بینی و جایگذاری شد.
اما در مورد وضعیت نشر آثار مرتبط با فضای مجازی (فقط کتب فارسی و نشر داخلی لحاظ شده است)، آنچه که به چشم می‌خورد، زمینه‌های متنوع موضوعی در آثار منتشره امسال بود. البته انتشاراتی که به طور تخصصی فقط در زمینه فضای مجازی کتاب ارائه کرده باشد، حداقل به چشم نویسنده گزارش نیامده است اما تعداد ناشرانی که امسال به طور ویژه بر مقوله فضای مجازی تمرکز کرده بودند هم کم نبود.
برای مثال در زمینه کتاب‌های حوزه حقوق فضای مجازی و حقوق و فضای مجازی، انتشارات «امجد»، «میزان»، «شهر‌دانش» و «دانشگاه عدالت» فعال بودند که در نمایشگاه هم کتاب‌هایی از این انتشارات‌ها در حوزه فضای مجازی به چشم می‌خورد. انتشارات «چتر­دانش» نیز در زمینه‌های حقوقی فضای مجازی ورود مطلوبی داشت.
برخی نشرها به ترجمه­ی تعدادی از کتاب­های غیرفارسی، با نگاه­های مختلف اجتماعی، سیاسی و ... پرداخته بودند اما برخی دیگر اهتمام ویژه‌ای به انتشار آثار تألیفی داشتند و برخی آثار حاصل از پژوهش، مطالعات و تجربیات خود را به چاپ و انتشار رسانده بودند. مانند کتاب‌های انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام که کتاب‌های تألیفی پژوهشگران این دانشگاه را به طبع رسانده بود. از جمله کتاب‌های این انتشارات می‌توان به «سایه‌روشن تقوا در فضای مجازی»، «درآمدی بر حکمرانی فضای مجازی» و «تحول در عصر فضای مجازی» اشاره کرد. بطور کلی توجه و تمرکز مجموعه نشر این دانشگاه در حوزه مطالعات اسلامی فضای مجازی، مشهود بود.
نکته قابل توجه دیگر در خصوص حوزه‌های موضوعی مرتبط با فضای مجازی در نمایشگاه امسال، توجه برخی ناشران به مقوله بسیار‌مهم «الهیات سایبری» بود که معمولاً در پرداخت به موضوعات متنوع حوزه علوم انسانی و فضای مجازی، به این مقوله مهم (الهیات سایبر) کمتر توجه می‌شود. کتاب «هبوط دوم» از نشر صاد و «الهیات سایبر» از کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی را می‌توان در این دسته گنجاند.
برخی ناشران هم از فضای حاکم بر کاربری از شبکه های اجتماعی و ذائقه‌سنجی کاربران استفاده کرده و کتاب‌هایی در این راستا ارائه کردند. مانند «الفبای شهرت در فضای مجازی» که به برندسازی در فضای مجازی پرداخته و یا «تحلیل کسب‌و‌کار در فضای مجازی» و یا «تسهیل‌گری کارگاه‌ها و جلسات مجازی».
کتاب‌های سواد فضای مجازی هم دیگر نوع از انواع این کتاب‌ها بود.
برخی کتب مرتبط با فضای سایبری، به صورت تحقیقات و پژوهش­های دانشگاهی بوده و برخی از این موارد، جنبه­ی آموزشی در مراکز مربوطه را داشته و برخی نیز فراتر از آن بودند و حاصل تلاش بخش­های پژوهشی دانشگاه­ها و پژوهشگاه­ها بودند. کتاب‌هایی در حوزه امنیت سایبری و با نگاه‌های راهبردی و امنیتی از انتشارات‌هایی مانند «دافوس»، «پدافند هوایی»، «دانشگاه جامع امام حسین» علیه السلام و «دانشگاه دفاع ملی» در این دسته قرار می‌گیرند.
از جمله کتاب‌های این نهاد‌ها می‌توان به کتاب‌های «جاسوسی در فضای مجازی»، «حاکمیت سایبری و امنیت ملی» و «الگوی خط مشی‌گذاری فضای مجازی» از انتشارات دانشگاه دفاع ملی، کتاب‌ «جنگ سایبر و راه‌های مقابله با حملات سایبری» از انتشارات دافوس و «بلاک‌چین و اعتماد دیجیتال؛ فرصت‌ها و چالش‌ها» از انتشارات دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام اشاره کرد.
ضمن نگاه­های متعدد به این فضا، تعدادی از ناشران نیز با رویکرد و دغدغه­ی اسلامی و همچنین با بهره­گیری از مبانی اسلامی به آن پرداخته بودند. کتاب «فقه رمزارزها» از انتشارات مرکز مدیریت حوزه‌ علمیه قم از جمله این کتاب‌ها است.
در مجموع، با بررسی کلی و حدودی آمار و تعداد این آثار(فارغ از کتب درسی دانشگاهی)، می­توان به افزایش انتشار کتب این حوزه پی­برد.
در این بین، در بخش ناشران عمومی تعداد و تنوع کتب در زمینه‌های یاد شده بیشتر بود.
در موضوعاتی مانند اینترنت اشیاء کمتر کار شده بود. و همچنین ناظر به محتوا، آنچه که کمتر در این حوزه دیده می‌شد، محتوایی بدیع و ناظر به شرایط و فرهنگ اسلامی و ایرانی بود.
تحلیلی از اقدامی در نمایشگاه امسال
حرکتی به ظاهر نامرتبط با فضای مجازی اما در عین حال مرتبط!
در نمایشگاه امسال تخته­هایی در نقاط مختلف سالن ناشران عمومی جهت نوشتن نظرات حول موضوعی(که اغلب مسائل روز بود)، قرار گرفته بود؛ افراد جملات خود را روی تخته می­نوشتند و دیگر بازدیدکنندگان که در حین عبور با این نوشته­ها مواجه می­شدند، بنا به وقت و روحیات، نظرات خود را پیرامون آن بیان می­کردند و گفتگو بین افراد شکل می­گرفت. برخی در بین گفتگوها به جمع اضافه می­شدند، برخی گفتگوها را مکفی می­دیدند و ادامه نمی­دادند و... .
در ضمن این گفتگوها، با برخورد محترمانه، در فضای کتاب و کتابخوانی، بار دیگر فرهنگ تعامل و کنشگری مردم شریف ایران، به نمایش گذاشته می­شد و بستر گفتگو فراهم آمده بود. فضایی که تا حدی در نظرمان مغفول مانده و عمده­ی توجهات به فضای مجازی معطوف شده؛ چنانچه حتی گاهی از ظرفیت­های بی­بدیل فضای حقیقی غافل می­شویم و می­خواهیم مشکلاتی که فکر می­کنیم از طریق فضای مجازی بر ما تحمیل شده است، را لزوماً با فضای مجازی حل کنیم. فضای مجازی هم می­تواند این ظرفیت را داشته باشد اما حرف این است که لزوماً تمام مشکلاتی که سر از فضای مجازی برآورده­اند را فقط منحصر به آن ندانیم و همچنین راه برون­رفت از برخی از این مشکلات را صرفاً در فضای مجازی نجوییم و از ظرفیت­های فضای حقیقی بهره درست را بریم.
غنیمت شمردن فضاهای مناسب گفتمانی مانند فضای کتاب­خوانی، ضمن ایجاد فضای تعامل و اشتراک‌گذاری بهتر نظرات، می‌تواند نشان‌دهنده فضای مطالعاتی پویا(و نه صرفاً خواندن و منفعل بودن) باشد.