کنش‌گری زن مسلمان در فضای مجازی

به گزارش روابط عمومی دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی، نهمین نشست از سلسله نشست‌های دین و فضای مجازی با عنوان «کنش‌گری زن مسلمان در فضای مجازی» سه‌شنبه 5 بهمن 1400، به همت دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، برگزار شد.

این نشست برخط و به زبان انگلیسی در دفتر مطالعات اسلامی فضای مجازی و با همکاری خبرگزاری ابنا، هیئت آنلاین و نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در پردیس فارابی دانشگاه تهران، برگزار شد.

دبیر علمی این نشست حجت‌الاسلام محمود رفیعان در ابتدا با اشاره به اهمیت فضای مجازی در عصر حاضر گفت: فضای مجازی تقریباً تمام جنبه‌های زندگی بشر را متحول کرده است. با رشد گسترده فناوری‌های نوین ارتباطی، تغییرات زیادی در جوامع رخ داده است؛ بنابراین شناخت و درک این فضا برای زنان و مادران که نیمی از جمعیت را تشکیل می‌دهند و از اعضای مهم خانواده و جامعه هستند ضروری است.

پژوهشگر دفتر مطالعات اسلامی فضای مجازی با اشاره به سوره تحریم و نقش زنان در تحولات اجتماعی گفت: زنانی همچون زن فرعون و حضرت مریم علیهماالسلام در تاریخ تحولات بزرگی ایجاد کردند. به اندازه‌ای که خداوند در سوره تحریم آن‌ها را الگوی مردان و زنان مؤمن قرار داده است.

حجت‌الاسلام رفیعان سپس به بخشی از بیانات مقام معظم رهبری درباره نقش زن اشاره کرد و گفت: مقام معظم رهبری می‌فرماید: بین زن و مرد در خیلی از مسائل هیچ تفاوتی نیست. نگاه اسلام نسبت به زن و مرد، نگاه انسان است؛ در مسئله انسانیّت، سِیر مقامات معنوی، استعدادهای فراوان فکری و علمی هیچ تفاوتی نیست، امّا قالب‌ها دو قالب است: یک قالب برای یک کار و یک صنف کار است، یک قالب برای یک کار دیگر است؛ البتّه کارهای مشترکی هم وجود دارد.

حجت‌الاسلام رفیعان سپس به بیان سوابق پژوهشی دکتر سحر خمیس پرداخت که در زیر به آن اشاره می‌شود.

سوابق تحصیلی:

➖کارشناسی: ارتباطات جمعی، دانشگاه قاهره 1986.
➖کارشناسی ارشد: ارتباطات جمعی، دانشگاه قاهره 1989.
➖ دکترای رسانه‌های جمعی و مطالعات فرهنگی از دانشگاه منچستر انگلیس 2000.

سوابق شغلی:

➖دانشیار گروه ارتباطات در دانشگاه مریلند آمریکا 2014 تا اکنون.
➖استادیار گروه ارتباطات دانشگاه مریلند، کالج پارک 2007-2014.
➖استادیار و رئیس گروه ارتباطات جمعی دانشگاه دوحه قطر 2004-2007.
➖مدرس تحصیلات تکمیلی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه منچستر انگلستان 2000.

تألیفات:

مقالات: بیش از 25 مقاله درباره فضای مجازی که برخی از آنها عبارتنداز:

• مبارزات آنلاین مسلمانان مدرن: مقابله با اسلام هراسی؛
• حوزه عمومی آنلاین در خلیج فارس: مسابقه، خلاقیت و تغییر.
• جهاد الکترونیکی "مسلمانان" آمریکایی: اسلام هراسی در دوران ترامپ.
• اینترنت و پویایی ارتباطات جدید در میان مسلمانان دیاسپوریک: فرصت ها، چالش ها و پارادوکس ها.
• بررسی فعالیت‌های سایبری و تحول سیاسی مداوم: کشورهای مصر، بحرین و تونس.
• نقش فیس بوک در انتخابات مصر: چارچوب بندی برای انتخابات ریاست جمهوری سال 2012.

دکتر سحر خمیس، استاد دانشگاه مریلند امریکا، در ابتدای نشست با تشکر از دفتر مطالعات اسلامی فضای مجازی، به‌خاطر برگزاری این نشست و مصاحبه‌ای که پیش‌ازاین با ایشان شده بود، ابراز امیدواری کرد که این تبادلات علمی و فرهنگی همچنان ادامه یابد.

ایشان سپس به اهمیت موضوع نشست اشاره کرد و گفت: امروز در رسانه‌ها متأسفانه کلیشه‌ها و تصویرسازی منفی و بسیار زیادی در مورد اسلام و مسلمانان و بخصوص زنان مسلمان وجود دارد. اکنون ابزار بسیار مهمی در اختیار داریم. اکنون می‌توانیم از اینترنت استفاده کنیم و با استفاده از رسانه‌های اجتماعی سعی در اصلاح برخی از این تصاویر و کلیشه‌های منفی و نادرست درباره اسلام و مسلمانان و زنان مسلمان داشته باشیم. من در بسیاری از پژوهش‌هایم به مفهوم اسلام‌هراسی و چگونگی مبارزه و غلبه بر آن در فضای مجازی پرداخته‌ام.

اعتراضات توییتری مسلمانان به ترامپ

استاد دانشگاه مریلند سپس به برخی فعالیت‌های مهم و مؤثر زنان مسلمان امریکا اشاره کرد و گفت: تلاش‌هایی از سوی زنان مسلمان صورت گرفته است تا از فضای مجازی به نحوی بسیار مؤثر برای مقابله با کلیشه‌های منفی علیه خود استفاده کنند. در مناظرات انتخاباتی سال 2016 ، ترامپ در پاسخ به سؤالی در مورد اسلام‌هراسی گفت: چه دوست داشته باشیم چه نه، اسلام‌هراسی وجود دارد و باید مطمئن شویم که مسلمانان ‌نزد ما می‌آیند و آنچه را که در حال وقوع است، گزارش می‌دهند. این پاسخ وی نشان می‌داد که او مسلمانان را مشکوک و خطرناک می‌داند و عملاً موضعی بر ضد اسلام هراسی نگرفت. در واکنش به این اظهارات ترامپ، مسلمانان در شبکه‌های اجتماعی با استفاده از هشتگ #MuslimsReportStuff (مسلمانان گزارش می‌دهند) سخنان او را مورد انتقاد و تمسخر قرار دادند. مثلاً یک کاربر با تمسخر سخنان ترامپ نوشت: مادر من هر روز همان سوپ روز قبل را می پزد، من اقدام او را به اف‌بی‌آی گزارش می‌کنم. یا کاربر دیگری نوشت: برادرم اتاقش را تمیز نمی‌کند، من اقدام او را به مقامات گزارش می‌دهم.

دکتر خمیس سپس به هشتک «آیا صدای ما را می‌شنوی» اشاره کرد که موجی بر ضد ترامپ راه انداخت. هنگامی‌که ترامپ یک زن مسلمان عزادار را به‌خاطر کشته شدن فرزندش مسخره کرد و گفت: این زن حتی نمی‌تواند حرف بزند! زنان مسلمان امریکا با هشتگ can you hear us به این اقدام او پاسخ دادند و موجی از انتقادات را در فضای مجازی به راه انداختند. این مسئله نشان داد که اسلام‌هراسی با تبعیض جنسیتی نیز همراه است. اما زنان مسلمان امریکا با راه‌اندازی این پویش نشان دادند که می‌توانند بر این تصویرسازی منفی غلبه کنند و صدای بلند خود را به دیگران برسانند.

کنش‌گری زنان مسلمان فرانسه در فضای مجازی

پژوهشگر عرصه مطالعات فضای مجازی و زنان، افزود: اخیراً زنان مسلمان فرانسه با راه‌اندازی جنبش «به حجاب من دست نزن» در شبکه‌های اجتماعی، به ممنوعیت حجاب در این کشور، اعتراض کردند. زنان فرانسه با نوشتن" pastoucheamonhijab" (به حجاب من دست نزن) به زبان فرانسه بر روی دستشان آن را در شبکه‌های اجتماعی انتشار دادند و این پویش تأثیر زیادی در فضای مجازی داشت. این نمونه‌ای از یک کنش‌گری مؤثر در فضای مجازی است. این ابتکار ابتدا ماهیتی ملی و سپس بین‌المللی پیدا کرد. چرا که زنان مسلمان کشورهای دیگر نیز با هشتک hands off my hijab به اقدامات تبعیض‌آمیز سیاست‌مداران فرانسه اعتراض کردند.

فرصت‌های فضای مجازی برای زنان مسلمان

نویسنده کتاب اسلام دات‌کام گفت: اینترنت به یک پنجره مهم تبدیل شده است. این پنجره‌ای است که از طریق آن می‌توان بقیه جهان را دید و درعین‌حال توسط بقیه جهان دیده شد. این امر به ویژه در مورد زنان مسلمان اهمیت بیشتری دارد. وی سپس به حق آموزش زنان اشاره کرد و گفت: در برخی از کشورهای مسلمان از جمله پاکستان، برخی از زنان مسلمان حق رفتن به مدرسه یا دانشگاه را ندارند. من برای شرکت در یکی از همایش‌ها به ایران آمده‌ام. در آنجا دیدم که زنان مسلمان ایرانی دارای بالاترین سطح علمی در دانشگاه هستند. اما ما متأسفانه این جایگاه زن را در برخی کشورها نمی‌بینیم. اینترنت یک فرصتی است که می‌تواند، این‌گونه حقوق زنان را در آنجا مطالبه کرد. هرچند اینترنت نمی‌تواند کار خارق‌العاده و یا معجزه کند. اما می‌توان از این ابزار در جهت حقوق زن مسلمان بهره گرفت.

دکتر سحر خمیس در پاسخ به این پرسش که آیا به نظر شما یک زن مسلمان با حفظ ارزش‌های اسلامی می‌تواند در فضای مجازی فعال باشد؟ گفت: من به فمینیسم اسلامی معتقد هستم. برخی فکر می‌کنند نمی‌توان فمینیسم را با اسلام در کنار یکدیگر قرار داد. اما به نظر من همان‌گونه که دموکراسی اسلامی داریم، در صورت درک معنا و مفهوم اسلام و فمینیسم می‌توان این دو را نیز در کنار هم قرار داد. برخی معتقدند فمینیسم به معنای جدا شدن زن از ارزش‌های خود و دین است. اما به نظر من فمینیسم اسلامی به این معناست که زنان می‌توانند حقوق خود را در چارچوب اسلام و ارزش‌های دینی و اسلامی مطالبه کنند و همچنان می‌توانند در جوامع خود بسیار فعال و مؤثر باشند، چه در زندگی روزمره و حتی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی. امروز زنان مسلمان زیادی را می‌بینیم که به ارزش‌های خود به‌عنوان زن مسلمان پایبند هستند و درعین‌حال از فضای مجازی برای بالابردن صدای خود استفاده می‌کنند. مصداق بارز آن، استفاده از هشتگ «به حجاب من دست نزن» است. این‌گونه بود که زنان مسلمان صدای خود را به گوش جهان رساندند که حجاب حق من است. پوشیدن نقاب و پوشیه حق من است و کسی نمی‌تواند این حق را از من بگیرد، فقط به این بهانه و دلیل که در فرانسه، سوئیس یا دانمارک زندگی می‌کنم. این یک پیام مهم را به دیگران می‌رساند که زن مسلمان به هویت و اعتقاد خود پایبند است و از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کند، نه برای جداشدن از دین، بلکه برای محافظت از دین، ارزش‌ها و اعتقادات به‌عنوان یک زن مسلمان.

استاد دانشگاه مریلند امریکا در پاسخ به این سؤال که زنان در فضای مجازی و رسانه‌های غربی چگونه به تصویر کشیده می‌شود؟ گفت: همان‌طور که در ابتدای نشست گفتم، در رسانه‌های غربی، اسلام و مسلمانان و بخصوص زن مسلمان با کلیشه‌ها و تصویرسازی منفی مواجه هستند. هنگامی‌که من برای برخی همایش‌ها در غرب می‌روم، برخی در مورد چگونگی کمک و حمایت از زن مسلمان سخن می‌گویند. این دیدگاه می‌خواهد نشان دهد که زن مسلمان ضعیف است. من همواره می‌گویم زن مسلمان نیاز به حمایت ندارد و شما فقط باید اسلام و فرهنگ اسلامی را درک کنید.

در پایان دکتر سحر خمیس با اشاره به ضرورت وحدت جهان اسلام گفت: متأسفانه در برخی مناطق، اهل‌سنت و شیعه با یکدیگر اختلاف دارند و باعث تضعیف یکدیگر می‌شوند. در صورت وحدت جهان اسلام، صدای مسلمانان و زنان مسلمان در جهان شنیده خواهد شد؛ بنابراین من فکر می‌کنم دفتر مطالعات اسلامی فضای مجازی در این راستا رسالتی مهم دارد و در تلاش است تا با نوعی ابتکار این کار بزرگ را انجام دهد. تبیین ابعاد منفی فضای مجازی و این‌که چگونه می‌توان فضای مجازی مملو از دوستی و صلح داشته باشیم که بتوان صدای مسلمانان را در آن منعکس کرد بسیار مهم است. همچنین رصد پژوهشگران و پژوهش‌هایی که به دنبال مقابله با کلیشه‌های منفی در فضای مجازی و بر ضد اسلام و مسلمانان هستند، تلاشی مهم و عالی است و من به نوبه خود از این اقدامات تشکر می‌کنم و خوشحال می‌شوم در این هدف به شما کمک کنم.