موضوع: کتبزبان اثر: فارسیسال نشر: 1400نوع رسانه: الکترونیکیپدیدآورندگان: روح الله شمسی کوشکی
چکیده: در دنیای مدرن با گسترش سطح ارتباط و تأثیرگذاری تکنولوژی هوش مصنوعی بر زندگی بشر، پاسخگویی به موضوعات و مسائل فقهی حاصل از این اثرپذیری ضرورتی انکارناپذیر است. اما قبل از کشف پاسخ، داشتن دید و تصویری کلی از موضوعات و مسائل فقهی مرتبط با عرصه‌ی هوش مصنوعی بسیار مهم است؛ مسائلی همچون حکم فقهی گسترش فناوری‌های مربوط به تکنولوژی هوش مصنوعی، حکم فقهی انتقال کارکردهای انسانی به ربات‌های انسان نما، بررسی عملکردهای مجرمانه‌ی رباتها در ارتکاب جرائم، تجاوز به حقوق افراد و یا گسترش ناهنجاری‌ها، طرح ملاحظات شرعی و فقهی در استفاده از فناوری‌های جدید حوزه هوش مصنوعی در عرصه‌های قضائی، پزشکی، سیاسی واجتماعی، دولت الکترونیک، تجارت‌های الکترونیکی و بانکداری الکترونیک. این مسائل و ده‌ها مسئله‌ی دیگر، همگی از مطالبی است که پژوهش پیش رو بدان پرداخته است.
توضیحات: یکی از مهم‌ترین دلایل حقانیت و جاودانگی یک دین، توانایی آن در حل مشکلات و قدرت پاسخگویی‌اش به سؤالات و مسائل بشر در همه‌ی اعصار است. امری که علاوه بر وجوب عقلی‌اش، براساس مفاد «قاعده‌ی لطف» و «قاعده‌ی قبح عقاب بلابیان»، از سوی پیشوایان دینی ما نیز مورد تأکید قرارگرفته و برای آن راهکار ارائه شده است.
عنصر «اجتهاد» و تفریع از اصول، همان راهکار مورد تأیید معصومین برای پاسخگویی به مسائل بشر است. که توسط فقها و دانشمندان اسلامی، هم در زمان حیات معصومین (علیهم السلام) و هم در قرون بعد از آن، مورد پیگیری واقع شده است. اصالت و حجیت داشتن احکام، لزوم استفاده از روش و صناعتی در چهارچوب ضوابط شرع، تفاوت زمان صدور و بیان احکام توسط مصادر شریعت با زمان درک و استنباط آن‌ها، لزوم کشف احکام موضوعات جدید و تازه، فهم نوع و زاویه‌ی نگاه دین به پدیده‌های نو ظهور، تغییر و تغیّر موضوعات گذشته در زمان حال با تغییر شرائط زمانی و مکانی و لزوم حفظ و حراست از فرهنگ و مرزهای شریعت در مقابل بدعت‌ها، انحرافات و کژی‌ها و... از انگیزه‌های مهم علمای اسلام برای حفظ و پیگیری خط اجتهاد و فقاهت در طول تاریخ بوده است.
در عصر جدید و بعد از شروع و گسترش حرکت مدرنیزاسیون در غرب و تأثیرپذیری جوامع مسلمین از این حرکت جهان شمول، شرایط و مسائل جدید و پیچیده‌ای درحیات مسلمین پدید آمد که پیچیدگی و سرعت ایجاد این مسائل از طرفی و ضرورت پاسخگویی جدید و نو به نو به این مسائل اهمیت بکارگیری عنصر اجتهاد را چند برابر کرده است. این درحالیست که گسترش اختراعات و ابتکارات و به تبع آن تغییر و تحول‌های اجتماعی و سیاسی و اهتمام فقها به پاسخگویی به این مسائل، باعث شده است تا گستره‌ی موضوعات و مسائل فقه اسلامی روز به روز وسیع‌تر شود.
دوران حاضر که عصر تکنولوژیهای هوشمند است و اختراعات بشر، بیشتر به سمت هوشمندسازی ابزارها و فعالیت‌ها و به طورکلی سبک زندگی انسان‌ها پیش رفته است، فقها بیشتر با مسائلی روبرو می‌شوند که از جنسی نو و سنخی متفاوت هستند. از این‌رو، دیگر نمی‌توانند به بیان احکام تکلیفی و وضعی در مورد آن‌ها اکتفا کنند؛ بلکه علاوه بر آن باید برای چگونگی به‌کاربردن آن‌ها در مسیر اهداف و مقاصد شریعت نیز راهکار ارائه دهند. یکی از دستاوردهای نو و تازه‌ی بشر در مسیر حرکت به سمت زندگی هوشمند، ورود به عرصه‌ی تکنولوژی«هوش مصنوعی» است.
هوش مصنوعی (Artificial intelligence) تکنولوژی است که عملکردی شبیه به ذهن وهوش انسان یا فراتر از انسان دارد و ماشینها، سیستمها و رباتها با مجهز شدن به آن، عملکردی شبیه عملکرد انسان یا فراتر از عملکردهای انسان پیدا میکنند. این فنآوری با دو نوع کارکرد انفعالی و فعال خود، میتواند به تحلیل اطلاعات بپردازد و رفتاری براساس نتیجه‌ی تحلیلهای خود بروز دهد. این تکنولوژی در نوع اول عملکرد خود، کارکردی صرفاً «واکنش‌گر» دارد و با کمک برنامه‌های از قبل طراحی شده و با جستجو در دادههای از قبل پیش بینی شده برای آن، به تحلیل آن‌ها میپردازد و بهترین واکنش را در قبال اتفاق خارجی بر میگزیند. این تکنولوژی در نوع دوم عملکرد خود، کارکردی «خودآگاه و خلاقانه» دارد به گونهای که علاوه بر قابلیتهای نوع اول، خود دارای احساساتی شبیه احساسات انسان و نیز دارای قابلیت درک احساسات و حالات دیگران است و در عین حال میتواند بر اساس دادههای از پیش ارائه شده به آن و نیز دریافت ها و ادراکات خود از شرایط پیرامونیاش، فکر و ایده تولید و طراحی کند و آن را در رفتار خود بروز دهد.
صرف آگاهی به تعریف این تکنولوژی، کافی است تا روشن شود این تکنولوژی چه تأثیری بر زندگی بشر داشته و خواهد داشت و چه مسائل و موضوعات گسترده و متنوعی در ذیل آن ایجاد میشود، که فقه اسلامی باید به دنبال یافتن پاسخ برای آن‌ها باشد و از طرفی دیگر، از ثمرات فراوان کاربرد آن در مسیر اجتهاد نیز غافل نشود.
امتیاز بهکارگرفتن تکنولوژیهای هوشمند در مسیر استنباط احکام و نظریات اسلام در مورد مسائل مختلف در آن است که آنچه که در مسیر اجتهاد بیش از همه مورد اهتمام و حساسیت فقها و علما بوده است «استفراغ وسع» تام و تمام ایشان در احاطه به منابع شرعی و دستیابی هرچه بیشتر به مدارک احکام و در بذل «دقت» در تحلیل ادلّه مستفاد از منابع و نیز در تطبیق حکم مستنبط با شرائط زمان و مکان بوده است و این در حالیست که در بسیاری از مواقع و با توجه به بعضی رخدادهای حساس، سرعت کشف تکلیف و وظیفه شرعی نیز برای ایشان به غایت مهم بوده است و در این بین با توجه به سرعت شگفتآور تولید علم و دستیابی بشر به تکنولوژیهای نوین، سیستمها، ماشینها، رباتها و گجتهای مجهز به هوش مصنوعی با «دقت»، «سرعت» و «قدرت» بسیار بالاتر از دقت، سرعت و قدرت ذهن بشر، می‌توانند به جمعآوری اطلاعات و تحلیل آن‌ها بپردازند.
با توجه به آنچه که گفته شد، پاسخگویی به مسائل و کشف احکام موضوعات مربوط به تکنولوژی «هوش مصنوعی» و نیز کشف کاربردهای آن در مسیر اجتهاد پویا و ضابطهمند، یکی از وظائف فقه در عصر جدید است و آنچه در راه کشف مسائل این تکنولوژی باید بسیار مورد توجه واقع شود «آینده پژوهی» و بررسی کارکردهای این تکنولوژی در دنیای فرداست؛ چرا که از ضروریات دنیای جدید بررسی مسائل مستحدثه قبل از ابتلاء به مفاسد آن‌ها یا احیاناً رسیدن آن‌ها به حد بحران است.
بنابراین هدف از این نوشتار:
1. ارائه‌ی گزارشی از مسائل فقهی مترتب بر تکنولوژی هوش مصنوعی و سوالات فقهی پیرامون آن که در بخش اول پژوهش و در پنج فصل: مسائل کلی، مسائل اجتماعی و سیاسی، مسائل زیستی و پزشکی، مسائل تجاری و سایر مسائل بدان پرداخته شده است.
2. بررسی استفاده از تکنولوژی هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد که در سه فصل: اصل حجیت یا عدم حجیت احکام مستنبطه توسط هوش مصنوعی ( که پرداختی اجمالی است به اصل مسأله‌ی حجیت اجتهادات و نتایج تحلیل هوش مصنوعی و سپس ارائه‌ی گزارشی از بعضی مسائل پیرامون آن)، پرسشها و مسائل مربوط به استنباطات هوش مصنوعی و کاربردهای این تکنولوژی در مراحل مختلف فرآیند اجتهاد پیگیری شده است.
راقم این سطور امیدوار است که نتایج این گزارشها درکرسیهای نظریهپردازی و محافل علمی، محل بحث و تفکر و مورد تحلیل و استدلال واقع شود.
نظام موضوعات، مسائل و کاربردهای فقهی تکنولوژی هوش مصنوعی
